Regels met tanden – controle en handhaving arbeidsmigranten 04-11-2025
In ons werk zien we het overal terug: gemeenten hebben beleid, regels en ambities op papier, maar de praktijk loopt achter. Er zijn beleidskaders voor huisvesting van arbeidsmigranten, bestemmingsplannen zijn aangepast, normen vastgelegd, convenanten gesloten — en toch ontstaan nog steeds misstanden.
Dat komt niet omdat de regels ontbreken, maar omdat ze te weinig worden gehandhaafd. Zonder controle heeft geen enkele regel betekenis.
De papieren werkelijkheid
In steeds meer gemeenten ligt inmiddels goed doordacht beleid klaar. Er zijn regels over kwaliteit, vergunningen, brandveiligheid en beheer. Toch blijkt in de uitvoering dat tussen papier en praktijk een wereld van verschil zit. Gemeenten hebben niet per se slecht beleid, maar vaak te weinig zicht, capaciteit en samenhang om te handhaven.
De SER benadrukt dat beleid pas werkt als het wordt nageleefd – “beter waar het moet” betekent ook: beter toezicht en doorzettingsmacht. Het IBO-rapport stelt dat sturing onmogelijk is zonder uitvoerbare maatregelen en een stevige informatiebasis. En de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) waarschuwt dat slechte huisvesting en onduidelijke verantwoordelijkheden leiden tot onveilige situaties en misstanden.
De goeden beschermen, de kwaden bestrijden
Handhaving gaat niet over “hard optreden”, maar over beschermen wat goed is. De meeste werkgevers en huisvesters willen hun verantwoordelijkheid nemen. Zij investeren in veilige, nette huisvesting en werken samen met gemeenten.
Maar zolang malafide verhuurders, uitzendbureaus of intermediairs ermee wegkomen, ontstaat er geen gelijk speelveld. Dat ondermijnt vertrouwen, concurrentie en draagvlak. Daarom is handhaving geen sluitstuk, maar de ruggengraat van fatsoenlijk beleid.
Samen sterker – toezicht in de keten
Een van de belangrijkste lessen uit de praktijk: toezicht werkt pas als het gezamenlijk gebeurt. Gemeenten kunnen veel, maar niet alles. De Arbeidsinspectie, Belastingdienst en politie beschikken over eigen gegevens en bevoegdheden.
Door informatie te bundelen en samen op te treden, ontstaat echt grip. In Noord-Limburg bijvoorbeeld werken gemeenten, Arbeidsinspectie en politie samen in een regionaal handhavingsteam. Ze delen gegevens over huisvesting, arbeidscontracten en belasting. Binnen enkele maanden werden tientallen overtredingen opgespoord, maar belangrijker nog: er ontstond vertrouwen tussen overheid en ondernemers.
Ook elders groeit de samenwerking. In de Regio Rivierenland werken gemeenten én marktpartijen volgens één convenant met afspraken over registratie, kwaliteitseisen en toezicht. Zo voorkomen ze waterbedeffecten en zetten er samen de schouders onder.
Ketenverantwoordelijkheid als hefboom
Wie misstanden wil voorkomen, moet kijken naar wie aan de knoppen zit. Veel arbeidsmigranten werken via tussenpersonen, waardoor opdrachtgevers hun verantwoordelijkheid ontlopen. “Wij huren het werk in, niet de mensen,” wordt dan gezegd.
De verantwoordelijkheid voor fatsoenlijke huisvesting en werkomstandigheden hoort niet te stoppen bij de voordeur van het uitzendbureau. Ketenverantwoordelijkheid moet de nieuwe norm worden: de opdrachtgever is mede aansprakelijk voor wat er in zijn keten gebeurt.
Er zijn ondernemers die dit principe al volgen, al vraagt het wel om landelijke wetgeving. Gemeenten kunnen nu al het goede voorbeeld geven door in vergunningen en contracten eisen op te nemen over kwaliteit en verantwoordelijkheid.
Meer capaciteit, zwaardere sancties
Er is nog iets nodig: middelen. Een handhaver die één dag per week langsgaat bij tientallen adressen, kan geen verschil maken. Gemeenten moeten structureel investeren in toezicht, bij voorkeur regionaal georganiseerd.
En overtredingen moeten pijn doen. Zolang een boete van €5.000 euro goedkoper is dan een verbouwing of vergunning, blijft overtreden lonen. Zwaardere sancties, sluiting van panden en bestuurlijke boetes zijn signalen die wél werken.
Wat kan er nu al?
De SER, OVV en IBO pleiten voor structurele hervormingen om controle en handhaving te versterken: een wettelijke ketenverantwoordelijkheid voor werkgevers en opdrachtgevers, scheiding van werk en wonen om afhankelijkheid te verminderen, een landelijk verplicht nachtregister voor tijdelijke bewoning en verplichte certificering van uitzendbureaus. Deze maatregelen vragen wetswijzigingen en aanpassingen in toezicht en uitvoering, waardoor invoering pas op middellange termijn te verwachten is.
De praktijk laat zien dat handhaving ook nú al veel effectiever kan.
- Maak registratie onderdeel van toezicht. Gemeenten die inzicht combineren met handhaving — bijvoorbeeld via een nachtregister of koppeling van vergunningen aan logiesadressen — krijgen direct meer grip.
- Organiseer gezamenlijke controles. Multidisciplinaire teams (VTH, Arbeidsinspectie, politie, brandweer) voeren in steeds meer regio’s risicogestuurde inspecties uit. Dat vergroot effectiviteit én legitimiteit.
- Zorg voor duidelijke communicatie. Bonafide ondernemers willen weten waar ze aan toe zijn. Gemeenten die transparant zijn over regels, handhaving en resultaten, bouwen aan vertrouwen.
- Werk regionaal samen en organiseer de keten. Regionale handhavingsteams, convenanten en gezamenlijke data-instrumenten (zoals dashboards) zorgen voor schaal en slagkracht. Betrek daarbij het bedrijfsleven: opdrachtgevers, uitzenders en huisvesters.
- Investeer in capaciteit en middelen. Een handhaver die één dag per week op pad gaat, kan geen verschil maken. Structurele inzet en prioriteit zijn nodig, liefst regionaal georganiseerd.
- Sancties die afschrikken en bescherming die motiveert.
Deze initiatieven sluiten aan bij landelijke instrumenten zoals de Work in NL-alliantie, die gemeenten ondersteunt bij informatievoorziening, naleving en samenwerking met ketenpartners.
De cirkel rond – regels met tanden
Controle en handhaving staan niet los van de andere bouwstenen in deze reeks. Ze hangen samen met registratie (weten wie er zijn en waar zij wonen), met kwaliteit (duidelijke normen) en met samenwerking (gemeenten, provincies, Rijk en bedrijfsleven).
Zonder handhaving is beleid tandeloos; zonder beleid is handhaving stuurloos. Aan de slag dus – voor eerlijk ondernemerschap, veilige huisvesting en vertrouwen in de regels die we samen hebben gemaakt.
Volgende blog: “Voldoende aanbod van goede kwaliteit – bouwen voor mensen, niet voor cijfers.”
Over hoe gemeenten en ondernemers samen kunnen werken aan fatsoenlijke, toekomstbestendige woonruimte voor arbeidsmigranten.
